Απόσπασμα από το βιβλίο του Βασίλη Τακτικού

«Θεσμοί και εφαρμογές της κοινωνικής οικονομίας»

Στη σημερινή πραγματικότητα, αρκετά ευρωπαϊκά έθνη υπερηφανεύονται ότι σήμερα το δικό τους επίπεδο απασχόλησης στο «μη κερδοσκοπικό τομέα» υπερβαίνει εκείνο των Η.Π.Α.. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία, που έχουμε μία πενταετία πριν, στην Ολλανδία, το 12,6% της συνολικής επί πληρωμή απασχόλησης αντιστοιχεί στο μη κερδοσκοπικό τομέα. Στην Ιρλανδία το 11,5% όλων των εργαζομένων απασχολείται στο μη κερδοσκοπικό τομέα επίσης, και στο Βέλγιο αυτό το ποσοστό είναι 10,5%. Στο Ηνωμένο Βασίλειο το 6,2% του εργατικού δυναμικού απασχολείται στο μη κερδοσκοπικό τομέα και στη Γαλλία και τη Γερμανία αυτό το ποσοστό είναι της τάξης του 4,9%. Η Ιταλία έχει περισσότερες από 220.000 μη κερδοσκοπικές οργανώσεις και ο μη κερδοσκοπικός τομέας μετρά πάνω από 630.000 πλήρως απασχολούμενους εργαζόμενους.

Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι, σε δέκα ευρωπαϊκές χώρες που υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία εσόδων, οι αμοιβές για παροχή υπηρεσιών και προϊόντα ισοδυναμούσαν με το 33-50% του εισοδήματος στο μη κερδοσκοπικό τομέα, ανάμεσα στο 1990 και στο 1995.

Σε παγκόσμιο επίπεδο, στις είκοσι δύο χώρες για τις οποίες υπάρχουν στοιχεία, το 49% των εσόδων του μη κερδοσκοπικού τομέα προέρχεται από αμοιβές για υπηρεσίες και προϊόντα. Στις Η.Π.Α., το 57% όλων των εσόδων του μη κερδοσκοπικού τομέα προέρχεται επίσης από αμοιβές για υπηρεσίες και προϊόντα. Το μερίδιο των κονδυλίων από τη φιλανθρωπία και από το δημόσιο, ωστόσο, έχει μειωθεί σε πολλές χώρες, διαλύοντας έτσι τον επί μακράν καλλιεργούμενο μύθο ότι ο μη κερδοσκοπικός τομέας εξαρτάται από την κυβέρνηση ή από την ελεημοσύνη των ιδιωτών.

Όλα αυτά τα φαινόμενα έμοιαζαν, πριν μία δεκαετία, νησίδες στον ωκεανό της αγοράς, σήμερα όμως, καταλαμβάνουν μία τεράστια έκταση, που κανείς - πολιτικός ή μη - δεν μπορεί να αγνοήσει και εάν αυτές τις εξελίξεις τις αγνοεί μια χώρα όπως η Ελλάδα, είναι σίγουρο ότι δεν τις αγνοεί η Ευρώπη.

Είναι φανερό πως η δίκαιη κατανομή εισοδήματος που διεκδικεί και εν πολλοίς εξασφαλίζει στην πράξη η κοινωνία πολιτών δημιουργεί το υποκείμενο της συμμετοχικής δημοκρατίας και αντιστρόφως, σε μια αμφίδρομη σχέση το υποκείμενο της κοινωνικής οικονομίας.

Δεν αναφερόμαστε εδώ ειδικά στην συνεταιριστική οικονομία που αναπτύξαμε στο πρώτο μέρος, αλλά γενικότερα στον τρίτο τομέα. Είναι βέβαιο ότι η συγκεντροποίηση κοινωνικού και οικονομικού κεφαλαίου στο μη κερδοσκοπικό τομέα θ' αλλάξει πολύ περισσότερο στο μέλλον τα οικονομικά δεδομένα.

Το αισιόδοξο μήνυμα που έρχεται από τις νέες τεχνολογίες και τις νέες παγκόσμιες τάσεις της οικονομίας είναι: πρώτον η τεράστια διάχυση της πληροφορίας και της γνώσης δια μέσω του διαδικτύου και ταυτόχρονα η κοινωνικοποίηση και ο περιορισμός της ιδιοκτησίας της γνώσης και δεύτερον η κατανεμημένη ενέργεια. Αυτό λέγεται και με ένα διαφορετικό τρόπο ως εκδημοκρατισμός της ενέργειας, με αντίστοιχο περιορισμό των Ελίτ που μέχρι σήμερα μονοπωλούσαν αυτούς τους πόρους εκμεταλλευόμενες το σύνολο των κοινωνιών.

Σε αυτές τις δύο προκλήσεις της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης υπάρχει και μία τρίτης ως αρνητική συνέπεια της ανάπτυξης της πληροφορικής και ρομποτικής. Τα τελευταία είκοσι χρόνια και πλέον σε παγκόσμιο επίπεδο οι θέσεις εργασίας διαρκώς μειώνονται στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα στο κράτος δηλαδή και στην αγορά. Οι προβλέψεις σε αυτούς τους τομείς είναι ακόμη πιο δυσοίωνες. Μόνον στο συνεργατικό τομέα και στη κοινωνική οικονομία δημιουργούνται πλέον θέσεις με αυξητική τάση.

Σε αυτά τα νέα δεδομένα καλούνται να προσαρμοστούν οι πολιτικές ελίτ, οι Δήμαρχοι η κοινωνία πολιτών και το εκπαιδευτικό μας σύστημα. Όσοι δεν το καταλαβαίνουν ακόμη πρέπει να τους το υποδείξουν με τη στάση τους οι ενεργοί πολίτες με νέα κινήματα.

Οι νέες τεχνολογίες στην ενέργεια, την πληροφόρηση και το διαδίκτυο δε συνιστούν απλά τα υλικά και τεχνολογικά δεδομένα της νέας οικονομίας, αλλά συνδιαμορφώνουν μία νέα πίστη και προοπτική για έναν άλλο διαφορετικό κόσμο. Πάντοτε άλλωστε, οι νέες τεχνολογίες μπορούσαν να κλονίσουν μια παλιά πίστη και μέθοδο επικοινωνίας και να διαμορφώσουν μια καινούρια. Η τυπογραφία, ο ατμός, το πετρέλαιο και ο ηλεκτρισμός άλλαξαν τα δεδομένα και δημιούργησαν τις προϋποθέσεις της βιομηχανικής επανάστασης όπως και τώρα, οι νέες τεχνολογίες δημιουργούν τις προϋποθέσεις για αφθονία της ενέργειας και διάχυσης της γνώσης στο άμεσο μέλλον. Χωρίς την άμεση μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα στις ήπιες μορφές ενέργειας, το επακόλουθο της ενεργειακής κρίσης, η κατάρρευση των συστημάτων, θα είναι ο χειρότερος εφιάλτης στην παγκόσμια κοινωνία με αλυσιδωτές επιδράσεις και στην παγκόσμια οικονομία. Καμία τύπου αγορά από μόνη της δεν μπορεί να δώσει τη λύση χωρίς την πολιτική. Ωστόσο, κίνδυνοι και ευκαιρίες είναι μπροστά μας τα νέα δεδομένα διεγείρουν την εγρήγορση της κοινωνίας πολιτών.

Η γεωγραφική ανισοκατανομή των ενεργειακών πόρων του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, είναι το σύνδρομο μέχρι σήμερα μιας παγκόσμιας ιδεολογικής ηγεμονίας, της οικονομικής ολιγαρχίας, που για τη διατήρηση των προνομιών της, θέτει σε κίνδυνο ολόκληρο τον πλανήτη μέσα από ένα σύστημα εξουσίας το οποίο ελέγχεται από τα μονοπωλιακά συμφέροντα. Αυτό το σύστημα μπορεί να κλονιστεί με την διάδοση των νέων τεχνολογιών και την κινητοποίηση της κοινωνίας πολιτών ώστε οι τεχνολογικές κατακτήσεις να κοινωνικοποιηθούν στο αντικείμενο της ενέργειας.

Στην παρούσα ιστορική φάση το αίτημα για δικαιότερη κατανομή των ενεργειακών πόρων, δεν είναι μόνο ζήτημα ηθικής επιταγής, αλλά και τρόπος αντιμετώπισης της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και φτώχειας μια απαίτηση που εκδηλώνεται απέναντι στο παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα αλλά και στα υπερχρεωμένα κράτη που αδυνατούν να καλύψουν τις ζημιογόνες και τοξικές δραστηριότητες του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος.

Μπροστά σε αυτά τα ζητήματα η λύση δεν είναι μόνο στο πεδίο του κράτους και της αγοράς, αλλά με την αποδοχή της κοινωνικής οικονομίας, για την αυτο-ρύθμιση της οικονομικής προνοιακής πολιτικής.

‘Όλα τα παραπάνω σημαίνουν ότι νέες τεχνολογίες της επικοινωνίας και άρση της σπανιότητας των πόρων στον τομέα της ενέργειας, απελευθερώνουν κοινωνικές δυνάμεις από το γεγονός ότι η προοπτική της κοινωνικής οικονομίας δεν είναι πια μια ουτοπία. Αποδεικνύεται πλέον με αριθμούς ότι εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο υλοποιούν την αλληλέγγυα οικονομία. Εργάζονται και καταναλώνουν για την ευημερία των ίδιων και των συνανθρώπων τους, και όχι για το κέρδος. Ένας υπαρκτός συνεργατικός λειτουργικός και εξελίξιμος κόσμος είναι εφικτός.

Σε όλους τους τομείς της οικονομίας υπάρχουν παραδείγματα και δράσεις όπως, συνεταιριστικές τράπεζες και επιχειρήσεις, τράπεζες χρόνου, συστήματα μη χρηματικών ανταλλαγών, κοινωνικές επιχειρήσεις, πανεπιστήμια, νοσοκομεία, υπηρεσίες κοινωνικής φροντίδας και κάθε λογής δραστηριότητες πολλαπλασιάζονται τον χρόνο. Άπειρα παραδείγματα γίνονται γνωστά και διεγείρουν την σκέψη και την φαντασία για νέες καινοτόμες πρωτοβουλίες.

Σ’όλες αυτές τις πρωτοβουλίες κοινωνικής επιχειρηματικότητας είναι η κοινωνία πολιτών που βρίσκεται μπροστά και συγκροτεί το απαραίτητο κοινωνικό κεφάλαιο. Παραδείγματα από την Ευρώπη την Αμερική και την Ασία μπορούν να γεμίσουν μια συναρπαστική αφήγηση στην εξιστόρηση της κοινωνικής οικονομίας, συνεταιριστικές τράπεζες, ασφαλιστικά ταμεία υγείας, όπως η Τράπεζα των φτωχών και Πράσινες τράπεζες.

Οι κοινωνικοί ακτιβιστές αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες ιστορικής σημασίας στο κοινωνικό επιχειρείν. Το παράδειγμα της «Ηθικής Τράπεζας» στην Ιταλία, είναι μια προοπτική που συζητείται με πολύ ενδιαφέρον τελευταία στους κόλπους των ελληνικών συλλογικών οργανώσεων και στο επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η υλοποίηση ενός ανάλογου εγχειρήματος και στην Ελλάδα θα απαιτούσε τον συντονισμό χιλιάδων οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών σε συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση.

Οι τεχνολογίες πληροφορικής επιτρέπουν τη διασύνδεση των πολυποίκιλων οργανώσεων πολιτών (Μ.Κ.Ο.), που τείνουν να γίνουν ρυθμιστικός παράγοντας για το κράτος και τη δημόσια σφαίρα. Αυτό ανοίγει τη δυνατότητα νέων διαδικασιών και μηχανισμών διακυβέρνησης και από κοινού διαχείρισης, που μπορούν να προκύψουν από τα συνδυασμένα αποτελέσματα των συμμετοχικών διαδικασιών στην πολιτισμική σφαίρα, με τις συνεργατικές αλληλέγγυες οικονομικές διαδικασίες να αποτελούν την υλική βάση της κοινωνικής οικονομίας.

Για το φαινόμενο αυτό, συλλογικής πολιτισμικής δημιουργίας ο παγκοσμίου φήμης Αμερικανός στοχαστής J. RIFKIN μας λέει:

«Η κοινωνία των πολιτών είναι ο τόπος συνάντησης για την αναπαραγωγή της κουλτούρας σε όλες της τις μορφές. Είναι ο τόπος όπου οι άνθρωποι συμμετέχουν στο «βαθύ παιχνίδι» της δημιουργίας του κοινωνικού κεφαλαίου και κατασκευάζουν κώδικες και κανόνες συμπεριφοράς. Η κουλτούρα βρίσκεται εκεί όπου βασιλεύουν οι εγγενείς αξίες. Η κοινωνία των πολιτών είναι το φόρουμ όπου εκφράζεται η κουλτούρα και είναι ο αρχέγονος τομέας της ανθρώπινης ζωής.

Παρά τη σημασία που έχει η κοινωνία των πολιτών για την κοινωνική ζωή, αυτή η σφαίρα δραστηριότητας, στη μοντέρνα εποχή, περιθωριοποιήθηκε από τις δυνάμεις της αγοράς και την κυβέρνηση του έθνους-κράτους. Οικονομολόγοι και ηγέτες επιχειρήσεων, ιδιαίτερα, έφτασαν να βλέπουν την αγορά ως «πρώτο τη τάξει θεσμό στις ανθρώπινες υποθέσεις».

Η κρίση όμως που βιώνουν οι δυτικές κοινωνίες μετά το 2007, επιβάλλει ξανά στην ιστορία το κοινωνικό αναστοχασμό στην πολιτική κουλτούρα και τις ανθρώπινες αξίες. Το τέλος της ιστορίας προφανώς δεν ήλθε και η κοινωνία πολιτών έχει να γράψει τις δικές της σελίδες.